Në vend të një reportazhi historia, magjitë, misteret dhe legjendat e vendit që trashëgon edhe sot traditat e të parëve dhe ku prej shumë kohësh është kultivuar edhe rritja e krimbit të mëndafshit
Përshkrim i përgjithshëm dhe disa të dhëna historike
Pozicioni gjeografik pranë liqenit të Ohrit dhe kushtet e favorshne gjeo-klimaterike, e kanë favorizuar këtë krahinë që të popullohet që në kohët antike. Për këtë dëshmojnë gjurmët e vendbanimeve të vjetra si p.sh. në Selcën e Poshtme, gjetjet arkeologjike të fshatit Vërri etj. Për prejardhjen e emrit “Mokër” ka disa të dhëna interesante. Nga burimet e shkruara arkivore, krahina e Mokrës përmendet për herë të parë në shekullin XI. Në një letër, ku perandori Justiniani i Dytë i Bizantit i dërgonte në vitin 1019 kryepeshkopit të Ohrit, Joahanit, përmendet një krahinë e populluar dhe me shumë mullinj (mokra). Për këtë arsye e emërton me emrin “Mokër”.
Kurse në testamentin e lënë nga Gjin Muzaka, kur përmendet emri i krahinës së Mokrës, shkruhet se Mokër do të thotë “vendi i mullinjve”. Në gjuhën shqipe, fjala “mokër” do të thotë “gur mulliri”. Në të vërtetë, kjo krahinë shumë e populluar, është e pasur në përrenj me ujë të bollshëm dhe ka qënë e përmendur për mullinj të shumtë. Në zonën e Mokrës Sipër ndodhen burimet e lumit Shkumbin, me të cilin bashkohen më poshtë edhe përrenj të tjerë, që e zgjerojnë lumin më shumë.
Në dokumentet e Turqisë për vitin 1583, ku dalin të regjistruar emrat e kryefamiljarëve dhe detyrimet që ka fshati për të paguar ndaj shtetit, del i regjistruar dhe numri i mullinjve për secilin fshat.
Kështu, në krahinën e Mokrës pothuajse të gjitha fshatrat kanë nga një, dy, bile, disa janë edhe me katër mullinj, si p. sh. fshatrat: Potkozhan, Trebinjë, Dunicë, Rodokal e Velçan.
Një tjetër dukuri interesante për t’u përmendur është se në këtë krahinë prej shumë kohësh është kultivuar edhe rritja e krimbit të mëndafshit. Në dokumentet e Turqisë për vitin 1583, veç detyrimeve të tjera nga të ardhurat e prodhimeve bujqësore e blegtorale, është regjistruar edhe detyrimi që kanë fshatarët për rritjen e krimbit të mëndafshit.
Ja emrat e fshatrave që kanë kultivuar rritjen e krimbit të mëndafshit
Në Mokrën Sipër fshatrat:
- Çezmë e Madhe,
- Çezmë e Vogël,
- Potkozhan,
- Malinë,
- Trebinjë,
- Pleshisht,
- Çorodol,
- Selcë Sipër,
- Homezh,
- Hoshteçë.
Për Mokrën Poshtë fshatrat:
- Velçan,
- Slatinë,
- Slabinjë,
- Proptisht,
- Laktesh,
- Debrovë,
- Selcë Poshtë,
- Rodokal,
- Homçan.
Degëzim i rrugës Egnatia
Dikur, në këtë krahinë ka kaluar edhe një degë anësore e rrugës Egnatia, që fillon nga Mokra e Poshtme, në kufi me rrethin e Librazhdit. Gjurmët e kësaj rruge duken që në fshatin Golik. Rruga merr përpjetë, duke ndjekur buzën e lumit Shkumbin. Pranë fshatit Golik, tek lumi, ndodhen mbetjet e disa urave të vjetra që bënin të mundur kapërximin e lumit. Pranë fshatit Selcë e Poshtme, rruga ndahet në dy drejtime: njëri shkon drejt fshatit Selcë, ngjitet në Jamë, del pranë fshatit Çervenakë e pastaj merr poshtë nga liqeni, duke dalë në majë të kodrës së Kalasë të Pogradecit e vazhdon më tej …
Drejtimi tjetër kalon pranë fshatrave Vërri, Proptisht, Slabinjë, del pranë fshatit Shpellë (ku është gjetur një fragment i rrugës së lashtë i shtruar me kalldrëm me gurë të mëdhenj), pastaj merr drejtimin e fshatit Llëngë (pranë të cilit ndodhet një urë e vjetër), kalon në fshatin Niçë (të dy fshatrat e fundit janë të populluara me banorë arumunë), e më pas rruga të çonte në Voskopojë.
Mokra sipër, si i ka ruajtur traditat sot?
Zona e Mokrës Sipër, është zona më e lartë e rrethit, me një territor mjaft të thyer e malor, ku mbizotëron mali i Kozicit (dikur me emrin Kozion), poshtë të cilit janë fshatrat Dunicë e Potkozhan. Nga mali i Kozicit rrjedhin përrenj të shumtë që bashkohen me lumin e Shkumbinit. Ka të dhëna që para pushtimit të vendit nga Turqia dhe më vonë, kjo krahinë të ketë pasur si qendër kishtare fshatin Dunicë. Ky fshat, duke u bazuar në toponiminë e vendeve të tij, duhet të ketë qenë i madh (mbase qytezë), me disa kisha dhe një manastir.
Në zonën e Mokrës Sipër, janë të pakta fshatrat që mbetën të krishtera. Përmendim këtu fshatrat Llëngë, Potkozhan, Pevelan, Pleshisht dhe lagja e krishterë në fshatin Hoshteçë. Por, në të gjitha fshatrat e tjera, gjenden emra vendesh që dëshmojnë për praninë e kishave. Në kujtesën e popullit të kësaj zone, bëhet fjalë edhe për largimin e disa fshatrave të krishtera, gjë që mendohet se ka ndodhur në kohën e reformeve të Tanzimatit, për arsye të pasigurisë ose të ndonjë grindjeje me autoritetet qeveritare të asaj kohe.
Kështu, p.sh. bëhet fjalë për fshatrat Vemiran (poshtë Pevelanit), Çorodol (poshtë Pleshishtit) e Remçidol (pranë Selcës Sipër). Gratë e krishtere të këtyre fshatrave kanë mbajtur deri vonë, rreth viteve ‘60 të shekullit XX, veshjen karakteristike për zonën.
Tjetër karakteristikë e këtyre fshatrave është edhe folklori i pasur dhe ruajtja e këngëve të vjetra legjendare, të përhapura në të gjithë Shqipërinë, si p.sh. kënga e murosjes, e Ymer Agës, e Dhoqinës etj, të cilat këndoheshin ditën e Pashkëve të Mëdha nga gratë e këtyre fshatrave, duke hedhur valle në oborrin pranë kishës.
Fshatrat e kësaj zone janë: Trebinja (qendër administrative), Kalivaç, Potkozhan, Malinë, Pevelan, Pleshisht, Hoshteçë, Selcë Sipër, Zemçë, Dunicë, Çezmë e Madhe, Çezmë e Vogël, Hondisht, Llëngë.